Voorkomen is beter dan vergeten. Hoe we samen Korsakov kunnen voorkomen.

Korsakov ontstaat niet van de ene op de andere dag. Er gaat een periode aan vooraf waarin het lichaam een ernstig tekort opbouwt aan vitamine B1. Die fase heet Wernicke-encefalopathie, en die fase is meestal te voorkomen. Wie er op tijd bij is, kan blijvende hersenschade voorkomen.

Erik Oudman, GZ-psycholoog en onderzoeker, doet al jaren onderzoek naar Korsakov en ziet één patroon terug: preventie werkt, maar gebeurt nog te weinig.
“Het begint met iets kleins”, zegt hij. “Op tijd vitamines slikken. Blijven eten. Alert zijn op ‘knik’-momenten. En weten wat je moet doen als iemand ondervoed dreigt te raken.”

Preventie begint bij voeding en vitamine B1

Vitamine B1 (thiamine) is noodzakelijk voor de werking van het zenuwstelsel en de energiehuishouding van het lichaam. Zonder voldoende B1 raakt het brein snel beschadigd.

Een tekort komt voor bij o.a. deze verschillende groepen:

• mensen met alcoholverslaving
• mensen die langdurig nauwelijks eten of ondervoed raken
• mensen die obesitas chirurgie (maagverkleining) hebben gehad
• vrouwen met ernstige zwangerschapsmisselijkheid (hyperemesis gravidarum)

Deze laatste groepen worden vaak actief gevolgd door medisch specialisten. Daar is preventie inmiddels goed ingebed: er wordt consequent gescreend op vitaminetekorten, er worden multivitaminen voorgeschreven en follow-up is verplicht.

“Dit laat zien dat het kan”, zegt Oudman. “Waar een duidelijke structuur is, zie je het risico op hersenschade dalen.”

Maar bij mensen met alcoholverslaving ontbreekt die structuur vaak. En precies daar ontstaat de grootste kwetsbaarheid.

Wat is Wernicke-encefalopathie?

Wernicke is de voorfase van Korsakov. Het is een acute hersenaandoening die ontstaat door ernstig tekort aan B1.

Signalen waarop je alert moet zijn

• verwardheid
• problemen met evenwicht of lopen (ataxie)
• oogbewegingsstoornissen (nystagmus, dubbelzien)
• plotselinge achteruitgang
• niet eten, wel drinken
• het ‘knik’-moment: griep, kou, sociaal isolement, afspraken missen, geen
• boodschappen meer doen

Een Wernicke wordt vaak niet herkend in de praktijk. Minder dan de helft van de artsen koppelt deze symptomen meteen aan Wernicke.

Dat is zorgelijk, want: bij twijfel moet direct behandeld worden.
De behandeling is simpel en duidelijk: hooggedoseerde B1-injecties.

Voorbeelden uit andere landen: wat werkt

Australië kampte in de jaren tachtig met extreem hoge cijfers van Korsakov, vooral onder dakloze mensen. De oorzaak bleek massale B1-tekorten.
De oplossing was doeltreffend en eenvoudig: vitamine B1 werd toegevoegd aan brood.

Het effect: het aantal nieuwe gevallen van Korsakov daalde drastisch. Uit analyses bleek zelfs dat toevoeging aan bier nóg effectiever zou zijn, maar dat is praktisch nauwelijks haalbaar vanwege de sterke vissige smaak van pure B1.

Ook uit ander onderzoek blijkt hoe bepalend voeding is. In Frankrijk, waar mensen gemiddeld bourgondischer eten, zagen onderzoekers dat mensen met alcoholverslaving vaak mínder ernstige hersenschade hadden dan vergelijkbare groepen in de Verenigde Staten. De verklaring was eenvoudig: zij blijven erbij eten, zelfs bij stevig alcoholgebruik. Daardoor daalt hun B1-voorraad minder extreem.

Het laat zien dat preventie vaak begint bij iets heel basaals:
drinken zonder eten is risicovoller dan drinken mét eten.

Het Australische voorbeeld én de Franse bevindingen laten samen zien: structurele preventie werkt, en voeding speelt daarin een grote rol.

Wat kun je zelf doen?

Preventie is niet alleen iets van richtlijnen en systemen. Iedereen kan iets betekenen.

1. Vitamine B1 geven en blijven eten stimuleren

B1 (thiamine) is gewoon te koop bij de drogist. Magnesium helpt vaak bij de opname.

Voor naasten:

• geef B1 of een multivitamine aan uw naaste
• leg uit waarom het belangrijk is
• breng eten: brood, soep, iets voedzaams
• let erop als iemand wel drinkt maar niet eet

2. Herken een knikmoment

Een achteruitgang komt bijna nooit uit het niets. Let op:

• dagenlang weinig eten
• griep of lichamelijke uitputting
• geen boodschappen in huis
• afspraken missen
• somber of geïsoleerd gedrag

Dit zijn de momenten waarop Wernicke vaak ontstaat. Trek dan aan de bel bij de huisarts.

Oudman ziet in de praktijk een terugkerend patroon: in de gure wintermaanden, wanneer veel mensen griep krijgen en de weerstand daalt, neemt het aantal opnames met een Wernicke of Korsakov duidelijk toe.
De R in de maand betekent niet alleen kou, maar ook meer kwetsbaarheid. Juist in deze periode eten mensen met een alcoholverslaving nog minder, blijven ze vaker binnen en valt het minder op als iemand achteruitgaat.

Het is daarom belangrijk om in deze maanden extra alert te zijn, vaker contact te houden en sneller aan de bel te trekken bij veranderingen in gedrag, eetpatroon of functioneren.

3. Betrek de huisarts

In de richtlijn Stoornissen in het gebruik van alcohol staat helder beschreven:

• Bij risico op Wernicke: direct B1-injecties
• In eerdere fase: B1 in pilvorm
• Bij symptomen: spoedbehandeling, liefst nog vóór er glucose wordt gegeven, omdat glucose het tekort juist kan verergeren

Deze kennis is helaas niet overal bekend. Daarom helpt het als naasten of begeleiders expliciet wijzen op risico: “Zou dit een B1-tekort kunnen zijn?”

4. Professionals: benut de preventiefase

Voor POH-GGZ, wijkteams, begeleiders, casemanagers, verpleegkundigen en andere zorgprofessionals:

• vraag actief naar eetgedrag
• check of iemand vitamines gebruikt
• ken de richtlijn
• handel bij twijfel

“De winst zit vóór de crisis”, benadrukt Oudman. “In de fase waarin iemand nog net niet omvalt.”

Samen het verschil maken

Korsakov is voor een groot deel te voorkomen. De handvatten zijn er. De voorbeelden uit andere landen zijn duidelijk.
Het begint bij alert zijn, blijven eten en één simpele vitamine.