‘Structuur en voorspelbaarheid zijn geen luxe, maar basiszorg’
Executieve functies bij Korsakov helder uitgelegd - en waarom dit ertoe doet op de werkvloer
Hoe zorg je goed voor mensen bij wie het regiekamertje van het brein kwetsbaar is geworden? Wat betekent wetenschappelijk onderzoek naar executieve functies nou echt voor de dagelijkse praktijk? Dr. Wiltine Moerman, GZ-psycholoog in opleiding tot klinisch neuropsycholoog, promoveerde recent op dit onderwerp na een traject van maar liefst elf jaar. Ze deed dit naast o.a. haar klinische werk en de opleiding tot gezondheidszorgpsycholoog - een prestatie die al laat zien hoe verweven wetenschap en praktijk bij haar zijn.
Ook nu blijft ze actief in de Korsakov-wereld. Ze werkt inmiddels bij Tactus Verslavingszorg, waar ze in de diagnostiek opnieuw mensen met Korsakov tegenkomt. Daarnaast werkt ze nog een aantal uur bij Atlant. “De doelgroep laat me niet los,” vertelt ze. “Het blijft een groep die me blijft trekken en boeien.”
Hoe ziet ‘schade aan executieve functies’ er eigenlijk uit?
Executieve functies vormen de regelfuncties van het brein: schakelen, jezelf afremmen en overzicht houden. Het zijn precies die functies die in het dagelijks leven onmisbaar zijn, maar waar mensen met het syndroom van Korsakov vaak moeite mee hebben.
Voor haar eerste onderzoek vergeleek Wiltine een groep mensen met Korsakov met een controlegroep van volwassenen zonder hersenschade. Ze keek daarbij naar drie kerncomponenten:
- Schakelen
- Jezelf afremmen
- Overzicht houden
Wat opviel? Vooral schakelen - de vaardigheid om, als dat nodig is, van de ene taak, gedachte of activiteit te schakelen naar de andere - bleek het meest aangedaan.
In de praktijk herkenbaar: Een onverwachte wijziging in het dagprogramma, een andere volgorde van activiteiten of een plotseling plan om toch even naar buiten te gaan kan voormensen met Korsakov moeilijk zijn. Die schakelvaardigheid is simpelweg beschadigd.
Gedrag is nooit één-op-één te koppelen aan een testscore
Veel zorgmedewerkers vragen zich af: “Komt agressie of juist apathie door die beschadigde executieve functies?” Het onderzoek laat zien dat het niet zo eenvoudig ligt.
Wiltine onderzocht verschillende neuropsychiatrische symptomen, zoals agressie, ontremd gedrag en apathie. Eerst allemaal bij elkaar, later zoomde ze specifiek in op apathie. Verrassend genoeg vond ze geen duidelijke relatie met de executieve functies.
Er wás wél een verband met het algemeen cognitief functioneren. Hoe ernstiger de totale cognitieve schade - dus het geheel aan geheugen-, taal-, reken- en aandachtsproblemen - hoe groter de kans op apathie.
Maar gedrag komt nooit uit één knopje in het brein. Het wordt mede bepaald door:
- de omgeving
- voorspelbaarheid
- benaderingswijze
- slaap, honger, pijn
- stress of overprikkeling
- eerdere ervaringen
“Daarom zie je geen één-op-één relatie tussen specifieke testen en specifiek gedrag,” zegt Wiltine. “Dat is niet teleurstellend - dat is logisch. Mensen zijn complexer dan dat.”
Wat betekent dit voor de werkvloer?
Het goede nieuws: veel teams doen de juiste dingen al. Het onderzoek onderbouwt wat in de zorg al jarenlang gedaan wordt, namelijk de inzet van structuur en voorspelbaarheid.
Structureer, voorspel en herhaal. Omdat schakelen vaak moeizaam gaat, helpt het enorm wanneer de dag:
- voorspelbaar is
- niet te vaak verandert
- vaste volgordes kent
- routines heeft die gezond gedrag bevorderen
Die voorspelbaarheid geeft houvast, rust en veiligheid - en daarmee kwaliteit van leven.
Wiltine benadrukt dat dit geen detail is, maar een fundamenteel onderdeel van goede Korsakov-zorg: “Structuur en voorspelbaarheid zijn wat mij betreft een van de belangrijkste uitgangspunten in de zorg voor mensen met het syndroom van Korsakov.”
In de toekomst kun je volgens haar denken aan nog meer maatwerk. Testresultaten zouden, in combinatie met observaties en gesprekken met familie of betrokkene zelf, kunnen helpen om profielen te onderscheiden. Bijvoorbeeld: wie heeft extreem veel structuur nodig en wie kan iets meer flexibiliteit aan? Maar zover is het nog niet.
Een verrassende uitkomst: pas op bij diagnostiek
Het onderzoek heeft nog een belangrijke boodschap, die raakt aan de diagnostiek van Korsakov. In Nederland en internationaal is er discussie: moeten executieve functiestoornissen een kernsymptoom zijn om de diagnose Korsakov te mogen stellen?
Stel: iemand heeft een Wernicke encefalopathie doorgemaakt, een duidelijke knik in functioneren en ernstige geheugenproblemen, maar scoort in het normale bereik op executieve functietesten. Heeft die persoon dan wel of geen Korsakov?
“Als je executieve functiestoornissen als harde voorwaarde neemt, vallen er mensen buiten de boot,” zegt Wiltine. “Mijn onderzoek laat zien dat je dat niet kunt maken. Ze missen dan zorg waar ze wél recht op hebben.”
Binnen het Korsakov Kenniscentrum werkt ze, samen met de vakgroep Psychologie, mee aan de ontwikkeling van een duidelijkere, landelijke handreiking voor neuropsychologische diagnostiek bij het syndroom van Korsakov.
Meer verdieping? Kom naar het symposium in januari 2026
Wie meer wil weten over executieve functies, diagnostiek en neurocognitief herstel kan op donderdagmiddag 22 januari (niet geheel toevallig de geboortedag van Sergej Korsakov, de Russische psychiater naar wie het syndroom vernoemd is) terecht bij het symposium ‘Even schakelen’ van Atlant. Het programma richt zich op psychologen, behandelaren, artsen en ergotherapeuten, maar is ook interessant voor zorgmedewerkers die zich willen verdiepen in executieve functies en de zorg voor mensen met het syndroom van Korsakov.
Met bijdragen van:
- dr. Wiltine Moerman - over haar promotieonderzoek
- prof. dr. Roy Kessels - over de diagnostiek van executieve functies
- Jeroen Stout, klinisch neuropsycholoog - over neurocognitief herstel na verslaving
- Paneldiscussie - met zorgprofessionals en experts uit o.a. ethiek en de Wet zorg en dwang
Bekijk het programma en meld je aan via het agenda-item op onze website.