Verzameldrang bij Korsakov: wat mag je doen als zorgverlener?

Ineke Gerridzen over verzamelen, opruimen en de Wet zorg en dwang (Wzd) 
Wat als de kamer van een bewoner met Korsakov langzaam dichtslibt met spullen, kranten en etensresten? Veel zorgmedewerkers voelen handelingsverlegenheid. Mag je ingrijpen? “Je mag echt iets doen - als je het maar zorgvuldig doet,” zegt onderzoeker en specialist ouderengeneeskunde Ineke Gerridzen van Atlant. De Wet zorg en dwang (Wzd) helpt je daar juist bij. 

Waarom verzamelen mensen met Korsakov? 
Verzamelen komt regelmatig voor bij mensen met Korsakov. Niet per se omdat iemand moeite heeft om afstand te doen van spullen, zoals bij een hoarding disorder, maar vaak door cognitieve schade. Mensen verliezen het overzicht, vergeten wat ze al hebben en missen het vermogen om zorgvuldig afgewogen beslissingen te nemen. Tegelijk biedt een volle kamer houvast: als je geheugen je in de steek laat, geven spullen in het zicht een gevoel van controle. Dat maakt het opruimen of ordenen extra lastig. “Het is meestal een combinatie van factoren,” zegt Ineke. 

Mag je dan helemaal niets doen? 
Jawel. Maar niet alleen, en niet zonder overleg. 

Zodra een bewoner zich verzet tegen welke vorm van zorg dan ook, bijvoorbeeld tegen het opruimen van spullen, is er sprake van onvrijwillige zorg. En dan geldt de Wzd. Onvrijwillige zorg mag alleen als er sprake is van een ernstig nadeel én als er geen andere, minder ingrijpende oplossingen zijn. 

Ernstig nadeel betekent dat de gezondheid of veiligheid van de bewoner of anderen in gevaar komt. Denk aan brandgevaar, struikelgevaar, gezondheidsrisico’s door bederf of een situatie waarin iemand sociaal volledig geïsoleerd raakt. 

Volgens Ineke is de wet daarbij een hulpmiddel, geen beperking. “De Wzd is een zorgvuldigheidswet die je helpt om samen af te wegen wat goed is voor deze specifieke bewoner. Je doet het niet alleen - je doet het samen, mét de bewoner en diens vertegenwoordiger.” 

Wanneer wordt het serieus? 
Niet elke rommelige kamer is automatisch een probleem. Iedere zorgverlener kijkt bovendien met zijn of haar eigen bril naar wat acceptabel is. Wat voor de één slordig lijkt, is voor de ander nog leefbaar. Daarom is het belangrijk om signalen eerst in het team te bespreken. Zo toets je of je zorgen gedeeld worden - en of er écht sprake is van een ernstig nadeel.

Soms is dat nadeel duidelijk. Bijvoorbeeld als etensresten bederven, stapels spullen brandgevaar opleveren, iemand struikelt of niet meer uit zijn kamer komt. “Zo’n kamer wordt niet van de ene op de andere dag vol,” zegt Ineke. “Het stapelt zich op. Dat geeft je als team juist de tijd om goed na te denken en zorgvuldig te handelen.” 

Merk je dat je twijfelt of de situatie nog verantwoord is? Begin dan in je team. Deel je observaties. Als collega’s het herkennen, breng het dan in bij het multidisciplinair overleg. 

Hoe pak je het aan? 
Daar komt het stappenplan van de Wzd in beeld. Je bespreekt de situatie met de bewoner (voor zover mogelijk) en diens vertegenwoordiger, samen met de zorgverantwoordelijke*, de arts en een deskundige uit een andere discipline, zoals een psycholoog of ergotherapeut. De collega die de situatie signaleert vanaf de werkvloer is niet automatisch degene die de regie neemt - het begint met een signaal, waarna je het samen oppakt. 

“Waarom wil je opruimen? Wat levert het de bewoner op? Zijn er alternatieven? Hoe en wanneer doe je het? En wie voert het uit?” zegt Ineke. “Dat zijn vragen die je samen beantwoordt. En die afweging leg je vast.” 
 
Voorkom onrust en schade 
Opruimen zonder overleg kan tot paniek of agressie leiden. Zeker als spullen plotseling verdwijnen. “Je moet je voorstellen: als je al weinig grip ervaart en iemand haalt je spullen weg, raak je je houvast kwijt,” zegt Ineke. “Daarom is het belangrijk om zorgvuldig te werk te gaan, ook in hóe en door wíe je het laat doen.” Dat kan betekenen dat je het op een ander moment doet, of door een andere collega laat uitvoeren. Zolang het maar onderdeel is van een zorgvuldig afgestemde aanpak. 

Toch kan de neiging ontstaan om snel zelf in te grijpen. “Als je als verzorgende denkt: ik doe het gewoon, dan handel je niet volgens de wet,” waarschuwt Ineke. “Je kunt daar op worden aangesproken. Niet om je tegen te werken, maar om bewonersrechten te beschermen én jou als professional te ondersteunen.” 

Wat kun je doen? 

• Bespreek je observatie eerst in je team. 
• Kijk of collega’s het herkennen en breng het in bij het MDO. Zie je dat iemand nauwelijks nog ruimte heeft om te lopen door opstapelingen?
• Benoem samen het ernstige nadeel. Liggen er bijvoorbeeld bederfelijke etenswaren of is er sprake van brandgevaar?
• Zoek naar alternatieven. Misschien helpt het om samen met de bewoner spullen in een kast of doos te zetten in plaats van weg te gooien?  
• Doorloop het stappenplan en betrek de Wzd-functionaris. Zo werk je samen stap voor stap naar een oplossing die past bij deze bewoner.  

Zorgvuldig én betrokken 
Zorg verlenen aan mensen met het syndroom van Korsakov vraagt tijd, afstemming en respect. “Je probeert in gesprek te blijven,” zegt Ineke. “Niet vanuit macht, maar op gelijkwaardige basis. Dat vraagt om presentie en respect. Ook als iemand geen ziekte-inzicht heeft, kun je proberen het uit te leggen en samen tot afspraken te komen.” 

De Wzd helpt daarbij. Het biedt houvast, structuur en ruimte voor zorgvuldige afweging. “En het mooie is,” zegt Ineke, “verpleeghuizen hebben op basis van de Wzd hiervoor beleid ontwikkeld. Je hoeft het dus niet zelf uit te zoeken.” 
 
Meer weten? 
Tijdens de kennisbijeenkomst over hoarding op 4 juni gaf Ineke Gerridzen een praktische toelichting op dit onderwerp. Je kunt de bijeenkomst hier terugkijken.

Lees hier meer over de Wet Zorg en Dwang:  
Download het stappenplan Wet zorg en dwang (Vilans) 
Besluitvorming over onvrijwillige zorg - Wzd - mei 2024.pdf 
Profiel zorgverantwoordelijke | Brochure | Informatiepunt dwang in de zorg 

*De zorgverantwoordelijke is verantwoordelijk voor de toepassing van het stappenplan als onvrijwillige zorg in het zorgplan wordt opgenomen of als bepaalde vormen van zorg op vrijwillige basis in het zorgplan van wilsonbekwame cliënten worden opgenomen. 

(Foto is gemaakt met behulp van Ai ivm privacy)